İmdat TÜRKAY/Mükellef Hizmetleri Grup Başkanı
Özet: Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından 2024 Yılı Vergi Harcamaları Raporu yayınlandı. Vergi harcaması; devletin ekonomik, sosyal ve çevresel amaçlarla standart vergi sisteminden sapmalar nedeniyle toplumdan almaktan vazgeçtiği vergilerdir. 2024 yılında vergiler bazında toplam 2 trilyon 454 milyar lira tutarında vergi harcaması gerçekleşmiştir. 2024 yılında vazgeçilen vergi gelirlerinin yani vergi harcamalarının GSYH’ye oranı %5,55 olmuştur.
Anahtar kelimeler: Vergi harcaması, 2024 Vergi Harcamaları Raporu, istisna, muafiyet, indirim, indirimli vergi oranı, mahsup ve iade.
1. Vergi Harcamasının Mahiyeti
Maliye literatöründe en genel tanımıyla vergi harcaması, “Standart Vergi Sistemi”nden sapmaların neden olduğu vergi kayıplarıdır. Kamu maliyesi içinde yer alan bir kavram olarak bilinen vergi harcaması, devletlerin toplaması gereken geliri azaltan, vergi muafiyetleri ve istisnaları ile standart vergi sisteminin dışında kalan ayrıcalıklardır. OECD ülkelerinin çoğunda olduğu gibi ülkemizde de vergi harcaması raporları ile bütçe süreci birlikte parlamentoya sunulmaktadır.
Ülkemizde 2000’li yıllarda önem kazanmaya başlayan vergi harcaması müessesesi 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu ile mevzuatımızda yer almaktadır. 5018 sayılı Kanununun 18. maddesi gereğince, merkezî yönetim bütçe kanun teklifine, TBMM’de görüşülmesi sırasında dikkate alınmak üzere Cumhurbaşkanlığı tarafından “Vergi muafiyeti, istisnası ve indirimleri ile benzeri uygulamalar nedeniyle vazgeçilen kamu gelirleri cetveli” de eklenmektedir.
5018 sayılı Kanunu gereğince; gelir vergisi kanunu, kurumlar vergisi kanunu, katma değer vergisi kanunu, özel tüketim vergisi kanunu, gider vergileri kanunu (banka ve sigorta muameleleri vergisi ve özel iletişim vergisi) ile motorlu taşıtlar vergisi kanununda yer alan istisna, muafiyet ve indirimlerden vergi harcaması niteliğinde olanlara ilişkin hesaplanan toplam vazgeçilen vergi, her yıl düzenli olarak merkezi yönetim bütçe kanunları ekinde kamuoyuna duyurulmaktadır.
Uluslararası kuruluşlar ve bazı gelişmiş ülkelerin vergi harcaması tanımları şu şekildedir:
Standart vergi sisteminden sapmalar ise vergi indirimi, indirimli vergi oranı, vergi istisnası, verginin mahsubu, vergi muafiyeti ve vergi ertelemelerinden oluşmaktadır.
2. 2024 Yılı Vergi Harcamaları Raporunda Vergi Harcama Kalemleri
2024 yılı Vergi Harcamaları Raporunda 2023-2027 yıllarına ilişkin vergi harcamaları tahmin tutarları, kurumlardan alınan veriler ve güncellenen metotlar ile yeniden hesaplanmıştır. Gelir idaresi Başkanlığı 2024 yılı Vergi Harcamaları Raporu’nu yayınladı. Rapora göre, 2024 yılı vergi harcaması tutarı toplam 2 trilyon 454 milyar TL’dir.
2024 yılında gelir, kurumlar, katma değer, özel tüketim, banka ve sigorta muameleleri, motorlu taşıtlar ve özel iletişim vergilerinde toplam 2.454 milyar TL tutarında vergi harcaması tahmin edilmiştir. 2024 yılında gerçekleşen toplam vergi harcamasının;
oluşmaktadır. 2024 yılında vazgeçilen vergi gelirlerinin yani vergi harcamalarının GSYH’ye oranı %5,55 olarak gerçekleşmiştir.
Rakamlara baktığımızda vergi kanunları içinde en yüksek vergi harcamasının Gelir Vergi Kanununda olduğu görülmektedir. 2024 yılındaki toplam vergi harcamasının neredeyse yarısı gelir vergisine ilişkindir. 2024 yılında en büyük vergi harcaması tutarlarını; gelir vergisinde asgari ücret istisnası, kurumlar vergisinde fon ve ortaklıklara ilişkin kazanç istisnası, KDV’de yem ve gübre teslimlerine sağlanan istisnalar oluşturmaktadır.
2024 yılı 1 trilyon 144 milyar TL gelir vergisi harcamasının;
oluşmaktadır. Öte yandan birçok ülkede olduğu gibi söz konusu vergi harcaması raporunda, savunma ve askeri amaçlı vergi istisnaları ile uluslararası anlaşmalara bağlı olan uygulamalar vergi harcaması kapsamına alınmamıştır.
3. Vergi Harcaması Tahmin Yöntemleri
Vergi harcamalarının tahmini ve raporlanması ülkeler arasında farklılıklar göstermektedir. Vergi harcamalarının tahmin edilmesinde faydalanılabilecek birçok yöntem mevcut olmakla birlikte esas olarak üç yöntem kullanılmaktadır. Bunlar sırasıyla vazgeçilen gelir yöntemi, kazanılan gelir yöntemi ve harcama denkliği yöntemidir. Ulaşılabilir veriye sahip olan tüm OECD ülkeleri vergi harcamaları raporlarında vazgeçilen gelir yöntemini kullanmaktadır.
4. 2024-2027 Dönemi Vergi Harcama Tahminleri
Raporda, 2024 yılında gelir, kurumlar, katma değer, özel tüketim, banka sigorta muamele, motorlu taşıtlar ve özel iletişim vergilerinde toplam 2.454 milyar TL tutarında vergi harcaması oluşacağı öngörülmektedir. Bu vergi harcamasının 1.144,7 milyar TL’si gelir vergisi, 607,7 milyar TL’si kurumlar vergisi, 392,3 milyar TL’si KDV, 122,7 milyar TL’si ÖTV ve 186,8 milyar TL’si ise diğer vergilerden oluşmaktadır. Aşağıda, Raporda yer alan bazı tablolara yer verilmiştir.
Tablo 2: 2023-2027 Dönemi Vergi Harcaması Tahminleri (Milyon TL)
|
KANUN ADI/ YILLAR |
2023 |
2024 |
2025 |
2026 |
2027 |
|
Gelir Vergisi |
697.470 |
1.144.604 |
1.417.924 |
1.567.898 |
1.713.211 |
|
Kurumlar Vergisi |
571.719 |
607.693 |
701.028 |
794.142 |
875.581 |
|
Katma Değer Vergisi |
301.197 |
392.278 |
519.580 |
569.639 |
639.197 |
|
Özel Tüketim Vergisi |
53.932 |
122.657 |
133.360 |
146.706 |
157.929 |
|
Diğer Kanunlar |
105.139 |
186.806 |
233.275 |
262.041 |
287.033 |
|
GENEL TOPLAM |
1.729.457 |
2.454.037 |
3.005.167 |
3.340.425 |
3.672.952 |
2024 yılında vazgeçilen vergi gelirlerinin GSYH’ye oranı %5,55 olarak hesaplanmıştır. Bu oranın 2,59 puanı gelir vergisinden, 1,37 puanı kurumlar vergisinden ve 0,89 puanı ise KDV’den kaynaklı bulunmaktadır.
Tablo 3: 2023-2027 Dönemi Vergi Harcaması Tahminlerinin GSYH’ye Oranı (%)
|
KANUN ADI/YILLAR |
2023 |
2024 |
2025 |
2026 |
2027 |
|
Gelir Vergisi |
2,63 |
2,59 |
2,30 |
2,15 |
2,06 |
|
Kurumlar Vergisi |
2,15 |
1,37 |
1,14 |
1,09 |
1,05 |
|
Katma Değer Vergisi |
1,13 |
0,89 |
0,84 |
0,78 |
0,77 |
|
Özel Tüketim Vergisi |
0,20 |
0,28 |
0,22 |
0,20 |
0,19 |
|
Diğer Kanunlar |
0,40 |
0,42 |
0,38 |
0,36 |
0,35 |
|
GENEL TOPLAM |
6,52 |
5,55 |
4,88 |
4,58 |
4,42 |
Vergi harcaması tahminlerinin genel bütçe vergi gelirlerine oranı ise 2024 yılı için %33,6 olmuştur. Bunun 15,7 puanı gelir vergisi, 8,3 puanı kurumlar vergisi ve 5,4 puanı ise KDV kaynaklı bulunmaktadır.
Tablo 4: 2023-2027 Dönemi Vergi Harcaması Tahminlerinin Vergi Gelirlerine Oranı (%)
|
KANUN ADI/YILLAR |
2023 |
2024 |
2025 |
2026 |
2027 |
|
Gelir Vergisi |
15,5 |
15,7 |
12,7 |
11,9 |
11,4 |
|
Kurumlar Vergisi |
12,7 |
8,3 |
6,3 |
6,0 |
5,8 |
|
Katma Değer Vergisi |
6,7 |
5,4 |
4,7 |
4,3 |
4,2 |
|
Özel Tüketim Vergisi |
1,2 |
1,7 |
1,2 |
1,1 |
1,0 |
|
Diğer Kanunlar |
2,3 |
2,6 |
2,1 |
2,0 |
1,9 |
|
GENEL TOPLAM |
38,4 |
33,6 |
27,0 |
25,3 |
24,4 |
2024 yılı vergi harcaması tutarlarının aynı vergi türü itibarıyla tahsil edilen vergi içindeki payına bakıldığında en yüksek vergi harcamasının gelir ve kurumlar vergisinde oluşacağı tahmin edilmektedir. Gelir vergisi harcaması toplam tutarının gelir vergisi tahsilatına oranı %74,9, kurumlar vergisi harcamaları toplam tutarının kurumlar vergisi toplam tahsilatına oranı ise %68,3’tür.
Tablo 5: 2024 Yılı Vergi Harcamalarının Aynı Vergi Türünden Tahsilata Oranı (%)
|
KANUN ADI |
Vergi Harcaması Tutarı (Milyon TL) |
Vergi Tahsilat Tutarı (Milyon TL) |
Vergi Harcaması/ Tahsilat (%) |
|
Gelir Vergisi |
1.144.604 |
1.527.588 |
74,9 |
|
Kurumlar Vergisi |
607.693 |
890.198 |
68,3 |
|
Katma Değer Vergisi |
392.278 |
2.326.571 |
16,9 |
|
Özel Tüketim Vergisi |
122.657 |
1.451.259 |
8,5 |
|
Diğer Kanunlar |
186.806 |
1.109.246 |
16,8 |
|
GENEL TOPLAM |
2.454.037 |
7.304.863 |
33,6 |
5. Sonuç
Anayasamızın 73. maddesi gereğince herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlü olmakla beraber, vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye politikasının sosyal amacıdır. Bu nedenle, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de vergi sistemimizde maliye politikasının sosyal ve ekonomik amaçlar gereğince vergi harcamaları yer almaktadır. Önemli olan vergi harcamalarının iyi analiz edilmesi ve işlevini yitiren vergi harcamalarının kaldırılmasıdır.
Ülkemizde 5018 sayılı Kanunun 18. maddesi gereğince, vergi harcamalarının her yıl bütçe kanununda yer alması hüküm altına alınmış ve böylece vergi harcamalarının bütçeye olan maliyeti ile vergi harcamalarından yararlananlarla ilgili olarak bilgi edinilmesi amaçlanmıştır.
2024-2027 yılları vergi harcamaları tutarları, 2023 yılı gerçekleşme tutarları üzerinden makro büyüklüklerde beklenen değişiklikler doğrultusunda tahmin edilmiştir. Bu tahminde Orta Vadeli Program (2025-2027) ile belirlenen nominal GSYH’deki değişiklik önemli bir kriter olarak kullanılmıştır. 2024 Yılı Vergi Harcamaları Raporunda 2023-2027 yıllarına ilişkin vergi harcamaları tahmin tutarları başta Gelir İdaresi Başkanlığı olmak üzere, ilgili bakanlık, kurum, kuruluş ve sivil toplum örgütlerinden elde edilen veriler ve güncellenen metotlar ile yeniden hesaplanmıştır.
Vergi harcamaları tahminleri, mali şeffaflığın ve hesap verebilirliğin artırılması, vergi sisteminin işleyişinin etkinliğinin ölçümlenmesi, kaynakların verimli ve adil paylaştırılmasının sağlanması için çok önemli bir dokümandır. Vergi Harcaması Raporuna göre 2024 yılında en büyük vergi harcaması tutarlarını; gelir vergisinde asgari ücret istisnası, kurumlar vergisinde fon ve ortaklıklara ilişkin kazanç istisnası, KDV’de yem ve gübre teslimlerine sağlanan istisnalar oluşturmaktadır.
*Bu yazıda yapılan açıklamalar, tamamıyla yazarına ait olup, hiçbir şekilde yazarın çalıştığı kurumunu bağlamaz, kurumunun görüşü olarak kullanılamaz ve değerlendirilemez.