TÜRK GELİR İDARESİ OECD DAVRANIŞSAL İÇGÖRÜ BİRİMLER HARİTASINDA

15.04.2025

İmdat TÜRKAY/Gelir İdaresi Grup Başkanı

 

Özet: Dünya genelinde ilk olarak 2010 yılında İngiltere’de başlayan ve daha sonra OECD ülkeleri başta olmak üzere Vergi İdaresi Forumuna (FTA) üye ülkelerde maliye ve diğer alanlarda uzun yıllardır davranışsal kamu politikaları uygulanmaktadır. Türk Gelir İdaresi de 2021 yılında kurmuş olduğu Davranışsal Kamu Politikaları Geliştirme ve Uygulama Birimi ile  aktif bir şekilde birçok vergisel süreçte davranışsal içgörü politika ve uygulamalarını hayata geçirmek suretiyle mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu artırmaya çalışmaktadır.

 

Anahtar kelimeler: Davranışsal içgörü, davranışsal yaklaşımların vergiye gönüllü uyuma etkisi, GİB davranışsal yaklaşım takımı, OECD davranışsal içgörü birimler haritası.

 

1. Davranışsal İçgörü Yaklaşımlarının Dünya Genelinde Gelişimi ve Vergiye Gönüllü Uyuma Etkisi

 

Modern ve etkin bir vergi sistemi dört temel unsurdan oluşmakta olup bunlar; etkin bir gelir idaresi, makul vergi yükü, geniş bir vergi tabanı ile sade ve anlaşılır bir vergi mevzuatıdır. Gelir idarelerinin en önemli görevi, vergiye gönüllü uyumu sağlayarak verginin zamanında ve tam ödenmesini temin etmektir. Vergiye gönüllü uyumun sağlanamadığı durumlarda uyum risklerini tespit etmek, değerlendirmek ve bu risklere yönelik tedbirler almak gerekmektedir.

 

Mükellefin vergiye gönüllü uyumu; mükelleflerin, gelirlerini beyan edip vergilerini eksiksiz ve zamanında ödemeleri, başka bir deyişle vergi ile ilgili görevlerini gönüllü olarak ve isteyerek yerine getirmeleridir. Vergiye gönüllü uyumun temelinde toplumsal vergi bilinci ve vergi ahlakı bulunmaktadır.

OECD üyesi ülkelerde uzun yıllardır vergi alanında uygulanmakta olan davranışsal yaklaşımlar, ülkemizde de son yıllarda vergi bilincinin güçlendirilmesi ve vergiye gönüllü uyumun artırılması amacıyla uygulanmaktadır. Tüm OECD üye ülkeleri ve diğer ülkelerden oluşan ve toplam 52 üyesi bulunan bir forum olan Vergi İdaresi Forumu (FTA) 2020 Anketine göre, FTA üyelerinin yaklaşık üçte biri misyonlarını yerine getirmek için davranışsal içgörüleri kullanmaktadır.

 

Davranışsal İçgörü Takımı (Behavioral Insights Team-BIT), 2010’da Birleşik Krallık bünyesinde dünyada resmi olarak faaliyete geçen ilk davranışsal içgörü takımıdır. Merkezi Londra’da olan birimin Manchester, New York, Singapur ve Sidney’de de ofisleri bulunmakta olup, aynı zamanda dünyada pek çok kurum ve kuruluşa da danışmanlık hizmeti vermektedir.

 

İngiltere’de Davranışsal İçgörü Takımlarının yaptığı uygulama örneğinde, İngiltere’de genelde borcu bulunan vergi mükelleflerinin evine Maliye Bakanlığı imzalı mektuplar gönderilmektedir. Mektuplar, “Sayın Mükellefimiz” diye başlamakta ve “borcunuzu ödeyin” diyerek bitmektedir. Mükelleflere gönderilen mektuplar ciddi, resmi ve sıradan bir mektuptur. Davranışsal İçgörü Takımı’nın ilk çalışmalarından birinde bu mektubun sadece bir cümlesinin değiştirilmesinin bile milyonlarca İngiliz Sterlini ekstra gelir sağladığı görülmüştür.

 

Esasında dünya genelinde davranışsal yaklaşımlar sadece vergi ödemenin teşvik edilmesinde değil eğitim, sağlık, yeşil enerji kullanımının teşvik edilmesi, trafik probleminin çözülmesi, obezitenin azaltılması, fiziksel aktivite sayısının arttırılması, sağlık kontrollerinin düzenli yapılmasının teşvik edilmesi, el yıkama alışkanlığının kazandırılması, organ bağışının arttırılması, eğitimde nicelik ve nitelik artışı, işsizliğin azaltılması ve girişimciliğin özendirilmesi gibi birçok alanda kullanılmaktadır.

 

Vergi İdaresi Forumu tarafından yürütülen 2020 anketinde, yanıt verenlerin %73'ü davranışsal içgörülerin kuruluşlarının mevcut stratejisinin bir parçası olduğunu ortaya koymaktadır. Genel olarak, FTA üyelerinin yaklaşık üçte biri davranışsal içgörüler kullanmaktadır. Günümüzde ABD, İngiltere, Avustralya, Kanada, İtalya, Danimarka, Fransa, Almanya, Hollanda, Tğrkiye, Singapur, Hindistan, Meksika, Endonezya, Katar, Kenya, Kuveyt, İsrail, İsveç, Yeni Zelanda, Çin, Brezilya, Jamaica, Birleşik Arap Krallığı ve İrlanda gibi ülkeler de davranışsal kamu politikalarına sıklıkla başvurmaktadır. Dünya genelinde yüzlerce kamu kuruluşu kamu politikalarında davranışsal içgörülere başvurmaktadır.

 

2. Türk Gelir İdaresinde Davranışsal Yaklaşım Biriminin Kuruluşu

 

OECD Vergiye Uyum Piramidi, mükelleflerin vergi uyumunu teşvik etmek için kullanılan bir modeldir. Bu model, vergi idarelerinin mükelleflerle nasıl etkileşime girmesi gerektiğini ve farklı mükellef davranışlarına nasıl yanıt verilmesi gerektiğini belirlemek için kullanılmaktadır. Uyum Piramidi, vergi mükelleflerinin davranışlarını dört ana kategoriye ayırmakta ve her bir kategori için uygun stratejileri belirlemektedir. Vergiye uyum piramidi, mükellef davranışını etkileyen faktörleri anlamamıza ve en uygun uyum stratejisini uygulamamıza yardımcı olmaktadır. Piramidin temel amacı, gönüllü uyumu teşvik etmek ve zorlayıcı önlemleri en aza indirmektir.

Ülkemizde mükellef haklarını gözeterek vergide gönüllü uyumu artırmak ve kaliteli hizmet sunarak vergi ve diğer gelirleri toplamak misyonunu gerçekleştirmek amacıyla Devletin üst politika belgelerinde gönüllü uyuma yer verilmekte ve bu amaca gerçekleştirmeye yönelik olarak çeşitli tedbir, politika ve stratejiler uzun yıllardır uygulanmaktadır.

2024-2028 Döneminde halen uygulanmakta olan 12. Kalkınma Planında vergiye uyum konusu maliye politikası bölümünde yer alan politika ve tedbirler kısmında; vergi sosyolojisi dikkate alınarak gönüllü uyum, öngörülebilirlik ve şeffaflık ilkeleri çerçevesinde vergi hizmetlerinin geliştirileceği belirtilmektedir. Yine aynı bölümde yapılan açıklamaya göre; mükelleflere sunulan hizmetlerin ve uygulamaların etkinliğinin artırılacağı ve son teknolojik gelişmeleri kapsayan yeni nesil iletişim kanallarının kullanılarak mükelleflere 7/24 gerçek zamanlı hizmet sunulmasının sağlanacağı belirtilmektedir.

Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de kamu politikalarında davranışsal yaklaşımlara başvurulmakta ve söz konusu yaklaşıma üst politika belgelerinde yer vermiştir. Bu bağlamda, 2021-2023 Dönemi Türkiye Yeni Ekonomik Programında “Vergi mükelleflerimizin vergi bilincinin güçlendirilmesi ve vergiye gönüllü uyumun artırılması için davranışsal kamu politikalarından faydalanılması” eylemi yer almıştır. Bu kapsamda, Gelir İdaresi Başkanlığı/Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığına bağlı olarak “Davranışsal Kamu Politikaları Geliştirme ve Uygulama Müdürlüğü” 19 Mart 2021 tarihinde kurulmuş olup, merkez ve taşrada Davranışsal Yaklaşım Takımları oluşturulmuştur. Gelir İdaresi 2021-2025 döneminde vergisel konularda onlarca davranışsal yaklaşım politikası uygulamış ve çok olumlu sonuçlar elde edilmiştir.

 

3. Gelir İdaresi Davranışsal İçgörü Birimi OECD Davranışsal İçgörü Birimler Haritasında

 

Konu hakkında Gelir İdaresinin internet sayfasında (gib.gov.tr) 10 Nisan 2025 tarihinde yayınlanan Duyuruda yapılan açıklamaya göre; Gelir İdaresi Başkanlığı Davranışsal İçgörü Birimi, OECD’nin bu alandaki çalışmalarını izleyen OECD Kamu Sektörü İnovasyon Gözlemevi (The OECD Observatory of Public Sector Innovation-OPSI)’nin internet sitesinde (https://oecd-opsi.org/bi-units/) bu alanda çalışma yapan davranışsal içgörü birimlerini gösteren haritaya Şubat 2025 itibariyle girmiş bulunmaktadır.

Dünya çapında son yıllarda gelişmiş ülkelerin çoğunda; davranışsal ekonomi prensipleri kullanılarak insan odaklı ve kanıta dayalı politika geliştirme ve davranışsal içgörülerin politika tasarımı ve uygulamasına entegre edilmesi için davranışsal içgörü birimleri kurulmuştur.

OECD’ye üye ülke vergi idareleri, hayati önem taşıyan kamu hizmetlerini finanse etmek için her yıl önemli miktarda gelir elde etmekte olup, bu gelirin büyük bir kısmı, vergi mükelleflerinin yükümlülüklerine gönüllü olarak uymasına bağlıdır. Uyum davranışlarındaki küçük olumlu değişimler tahsilat/tahakkuk oranlarında ve vergi gelirlerinin arttırılmasında önemli etkilere yol açabilmektedir.

Türk Gelir İdaresi Başkanlığı da 2021 yılında, vergiye gönüllü uyumu artırmak ve vergi bilincini geliştirmek amacıyla mükellefler ile olan iletişimden hizmet sunumuna kadar pek çok alanda davranışsal içgörü yaklaşımlarından yararlanmak ve bu yaklaşımları etkili bir şekilde kullanmak için Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığına bağlı olarak Davranışsal Kamu Politikaları Geliştirme ve Uygulama Müdürlüğünü kurmuştur.

Türk Gelir İdaresi tarafından, davranışsal içgörülerin vergi idarelerinde nasıl kullanıldığına dair başta Avrupa Birliği ve OECD ülkeleri olmak üzere dünya genelinde hayata geçirilen iyi uygulamalar takip edilmekte, politika yapıcılarının araştırmaları ve değerlendirmeleri hakkında bilgi paylaşımlarında bulunulmaktadır. Ayrıca, Gelir ve Kurumlar Vergisi, MTV, KDV ve Damga Vergisinin zamanında beyan ve ödemesi ile yeni işe başlayan mükelleflerin uyum düzeyini artırmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır.

Gelir İdaresinin resmi internet sayfasında yapılan Duyuruda yapılan açıklamaya göre; vergi mükelleflerinin vergi sistemiyle etkileşimini ve vergi uyum davranışlarını daha etkin ve doğru bir şekilde yönlendirmek amacıyla yaptığı çalışmaları ve deneyimlerini OECD ülkeleri, Behavioural Research in Action International Network (BRAIN) ve OPSI Davranışsal Ekonomi birimi ile düzenli aralıklarla yapılan toplantılar aracılığıyla paylaşmaktadır.

 

4. Türk Gelir İdaresinde Vergi Bilincinin/Vergiye Gönüllü Uyumun Artırılmasında Davranışsal Kamu Politikaları Uygulamaları

 

Gelir İdaresi mükelleflerin ihtiyaç, talep ve beklentilerinin belirlenmesi, işlemlerini hızlı ve güvenli bir şekilde yapabilecekleri hizmet kanallarının geliştirilmesi ile toplumsal farkındalığın, vergiye gönüllü uyumun ve vergi bilincinin artırılması amaçlarına yönelik çalışmalar yapmaktadır. Son dört yıldır yapmış olduğu bu hizmetlere ilave olarak davranışsal yaklaşım uygulamalarını da eklemek suretiyle mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu artırmaya çalışmaktadır.

Davranışsal yaklaşımları kullanan Gelir İdaresi beyan ve ödeme süreçlerinde mükellefleri SMS, mektup, e-posta, kamu spotları, sosyal medya kanalları gibi iletişim yöntemlerini kullanmak suretiyle beyan ve ödemelerini süresinde yapmalarını hatırlatmakta ve mükellef davranışlarını olumlu yönde yönlendirmektedir.

Gelir İdaresi Başkanlığı Mart 2021 tarihinde kurmuş olduğu Davranışsal Kamu Politikaları Geliştirme ve Uygulama Müdürlüğü ile ilk olarak 2021 yılında Hazır Beyan Sistemi kapsamında beyanname veren dört gelir unsurunu elde eden kişilere göndermiş olduğu SMS, mektup, e-posta ve kamu spotları ile davranışsal yaklaşımları kullanmıştır. Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından, toplumsal refahı artırmada davranışsal kamu politikaları kapsamında yapılan çalışmalar sonucunda, 2021 yılında Hazır Beyan Sistemi üzerinden verilen beyanname sayılarında %5,5’lik artış gerçekleşmiştir.

 

Aslında Gelir İdaresi merkez ve taşra birimlerinde kurmuş olduğu Davranışsal Yaklaşım Takımları ile vergisel süreçler üzerinde analizler ve çıkarımlarda bulunmak suretiyle mükelleflerin davranışlarını olumlu yönde etkilemek üzere onlarla iletişime geçmekte ve mükellefleri bir bakıma yönlendirmektedir.

 

Gelir İdaresi tarafından internet sayfasında (www.gib.gov.tr) yayımlanan 2022 Yılı Faaliyet Raporunda yer alan bilgilere göre; mükelleflere sunulan tüm uygulama ve hizmetlerin, vergi bilincini ve gönüllü uyumu artıracak şekilde davranışsal kamu politikaları yaklaşımıyla yeniden gözden geçirilmesi ve değerlendirilmesi, orta ve uzun vadeli davranışsal kamu politikaları üretilmesi ile bu politikaların uygulanabilmesine yönelik çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda 2022 yılında;

• 2022 yılı Motorlu Taşıtlar Vergisi 1. Taksit Ödeme Döneminin Hatırlatılması Çalışması,
• 2022 yılı Hazır Beyan Sistemi Üzerinden Beyanname Verecek Mükelleflerin Bilgilendirilmesi Çalışması,
• 2022 yılı Motorlu Taşıtlar Vergisi 2. Taksit Ödeme Döneminin Hatırlatılması Çalışması,
• Geçmiş Döneme Ait (2019-2020-2021 yılları) Motorlu Taşıtlar Vergisi Borcunu Ödemeyen Mükelleflere Yönelik Bilgilendirme Ve Hatırlatma Çalışması,

yapılmış ve aksiyon raporları hazırlanmış olup, bu çalışmalarda mükelleflerin doğru ve etkili bir şekilde yönlendirmek için davranış bilimleri tekniklerinden yararlanılmıştır. Mükelleflere SMS ve e-devlet üzerinden mesajlar gönderilmiş olup, konuyla ilgili hazırlanan içerikler Gelir İdaresinin sosyal medya hesaplarında yayınlanmıştır.

 

Gelir İdaresinin 2023 Yılı Faaliyet Raporunda yer alan açıklamaya göre; 2023 yılında aşağıda yer alan konularla ilgili davranışsal içgörü yaklaşımları kullanılarak çalışmalar yapılmış ve aksiyon raporları hazırlanmıştır. 

•  2023 Yılı MTV 1. Taksit Ödeme Döneminin Hatırlatılması,
•  2022 Yılı Gelir Vergisi 1. Taksit Ödemesi Yapmayan Mükelleflerin Bilgilendirmesi,
•  7440 Sayılı Yapılandırma Kanunu Kapsamında Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,
•  2022 Yılı Gelir Vergisi 2. Taksit Ödeme Döneminin Hatırlatılması,
•  2023 Yılı Ek MTV 2. Taksit Ödeme Döneminin Hatırlatılması,
•  2023 Ek MTV 1. Ve 2. Taksit Ödemesini Yapmayan Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,
•  2023 Aralık Ayında İşe Yeni Başlayan Mükelleflere Yönelik Vergiye Gönüllü Uyum,
•  Mükellef E-Posta İletişim Sistemi’nin Kurulması,
•  İşe Yeni Başlayan Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,

çalışmaları yapılmış olup, mükelleflerin doğru ve etkili bir şekilde yönlendirilmesi için davranış bilimleri tekniklerinden yararlanılmıştır.

Yine Gelir İdaresi tarafından yayınlanan 2024 Yılı Faaliyet Raporunda yer alan açıklamaya göre; 2024 yılında aşağıda yer alan konularla ilgili davranışsal içgörü yaklaşımları kullanılarak çalışmalar yapılmış ve aksiyon raporları hazırlanmıştır.

• 2024 Yılı MTV 1. Taksit Ödeme Döneminin Hatırlatılması,
• 2023 Yılı Gelir Vergisi 1. Taksit Ödemesi Yapmayan Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,
• 2023 Yılı Gelir Vergisi Damga Vergisi Ödemesi Yapmayan Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,
• 2023 Yılı Kurumlar Vergisi Ödemesi Yapmayan Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,
• 2023 Yılı Kurumlar Vergisi Beyannamesi Damga Vergisi Ödemesi Yapmayan Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,
• 2024 Yılı MTV 2. Taksit Ödeme Döneminin Hatırlatılması,
• 2023 Yılı Gelir Vergisi 2. Taksit Ödemesi Yapmayan Mükelleflerin Bilgilendirilmesi,
• İşe Yeni Başlayan Gelir ve Kurumlar Vergisi Mükelleflerine Yönelik Gönüllü Uyum, 
• Katma Değer Vergisi Beyannamesi Vermeyen Mükelleflere Yönelik Gönüllü Uyum,
• Katma Değer Vergisi Vergi Borcu Ödemesi Yapmayan Mükelleflere Yönelik Gönüllü Uyum,
• Katma Değer Vergisi Beyannamesi Damga Vergisi Ödemesi Yapmayan Mükelleflere Yönelik Gönüllü Uyum,
• 7440 sayılı Yapılandırma Kanunu İhlal Sınırındaki Mükelleflere Taksit Ödemesi Döneminin Hatırlatılması,

çalışmaları yapılmış olup mükelleflerin doğru ve etkili bir şekilde yönlendirilmesi için davranış bilimleri tekniklerinden yararlanılmıştır. Türk Gelir İdaresinin Davranışsal İçgörü Birimi, 2025 yılında da dünya genelinde uygulanan davranışsal içgörü uygulama ve politikalarından yararlanarak, farklı bir bakış açısıyla mükelleflerin beyan ve ödemelerinde doğru karar almalarına yardımcı olmak için çalışmalarına devam etmektedir.

 

Bu konuda 2024 yılı gelirlerinin beyan dönemi olan Mart/2025 ayında basına da yansıdığı kadarıyla; gelir vergisi beyannamesi veren mükellef sayısı ile beyan edilen matrah ve vergi tutarında çok ciddi artışlar sağlanmıştır. Özellikle beyan dönemi öncesinde ve beyan dönemi sürecinde gelir sahiplerine gönderilen SMS, mektuplar, e-posta ve kamu spotları yoluyla mükelleflerin doğru beyanda bulunmaları için davranışsal içgörü kapsamında uyarılmış ve olumlu sonuçlar alınmıştır.

 

5. Sonuç

Dünyada ilk olarak İngiltere’de başlayan ve son on beş yılda dünya geneline yayılan davranışsal içgörünün başta OECD üyesi ülkelerin gelir idareleri tarafından vergiye gönül uyum alanında kullanılması yaygın bir şekilde devam etmektedir. Türk Gelir İdaresi, davranışsal yaklaşımları Vergi İdaresi Forumu (FTA) üye ülkelerinde olduğu gibi 2021 yılında kendi bünyesinde davranışsal yaklaşım birimini kurmak suretiyle son dört yıldır proaktif bir şekilde kullanılmaktadır.

 

Bu davranışsal yaklaşım uygulamaları sonucunda mükellefler önceden uyarılmakta ve vergisel açıdan olumlu yönde davranış sergilemeleri sağlanmaktadır. Çok düşük maliyetli olan iletişim yöntemleri ile mükelleflerin uyarılması sonucunda çok anlamlı çıktılar elde edilmektedir. Buda bize göstermektedir ki sosyal bir varlık olan mükellefler Gelir İdaresi tarafından duruma göre yumuşak, orta veya sert bir mesajla uyarıldığında ödev ve yükümlülüklerini yapma noktasında gönüllü olarak uyumlu davranabilmektedir.

 

Türk Gelir İdaresinin Davranışsal İçgörü Birimi davranışsal yaklaşımları; mükellefiyetin başlamasından, beyannamelerin verilmesine, verginin ödenmesine, cebri tahsilat süreçlerine ve diğer ödev ve yükümlülüklerin yapılmasına kadar tüm vergisel süreçlerde; mektup, SMS, e-posta, kamu spotu veya diğer iletişim kanallarıyla mükellefleri önceden dürten ve davranışlarını olumlu yönde yönlendiren bir sistem olarak etkin bir şekilde kullanmaya devam etmelidir.

 

Sonuç olarak, Gelir İdaresi Başkanlığı Davranışsal İçgörü Biriminin, OECD’nin bu alandaki çalışmalarını izleyen OECD Kamu Sektörü İnovasyon Gözlemevinin internet sitesinde, bu alanda çalışma yapan davranışsal içgörü birimlerini gösteren haritada Şubat 2025 itibariyle yer almış olması çok anlamlı bir gelişmedir.

*Bu yazıda yapılan açıklamalar, tamamıyla yazarına ait olup hiçbir şekilde yazarın çalıştığı kurumunu bağlamaz, kurumunun görüşü olarak kullanılamaz ve değerlendirilemez.

 

KAYNAKÇA

 

1. The OECD Observatory of Public Sector Innovation-OPSI-https://oecd-opsi.org/bi-units

2. www.gib.gov.tr, Gelir İdaresi Davranışsal İçgörü Birimi OECD Davranışsal İçgörü Birimler Haritasında Duyurusu, 10.04.2025, (https://www.gib.gov.tr/gelir-idaresi-davranissal-icgoru-birimi-oecd-davranissal-icgoru-birimler-haritasinda)

3. www.gib.gov.tr, GİB 2021 Yılı Faaliyet Raporu, Yayın No: 429, Şubat 2022

4. www.gib.gov.tr, GİB 2022 Yılı Faaliyet Raporu, Yayın No: 455, Şubat 2023

5. www.gib.gov.tr, GİB 2023 Yılı Faaliyet Raporu, Yayın No: 515, Şubat 2024

6. www.gib.gov.tr, GİB 2024 Faaliyet Raporu, Yayın No: 560, Şubat 2025

7. İmdat Türkay, Dünyada ve Türkiye’deki Davranışsal Politikaların/Yaklaşımların Vergiye Gönüllü Uyuma Etkisi, Gündem Nazalı, 12.06.2023, (https://nazaligundem.com/tr/yayinlar/dunyada-ve-turkiyedeki-davranissal-politikalarinyaklasimlarin-vergiye-gonullu-uyuma-etkisi?onlyTm=&tm=)