Ayşe AKKÖSE
Makine Mühendisi, Kıdemli Danışman
ÖZET
Ülkemizde katma değeri yüksek teknolojilerin geliştirilmesini, ülke ekonomisini uluslararası düzeyde rekabet edebilir yapıya yükseltilmesini teşvik etmek ve desteklemek amacıyla yayımlanan 5746 sayılı Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun kapsamında belge almaya hak kazanmış Ar-Ge/Tasarım Merkezlerinin sürdürülebilirlik uygulamalarında minimum gereksinimler dışında dikkat edilmesi gereken hususlar, Kanun’da açıkça yer almayıp başvuru ve faaliyet değerlendirme dönemlerinde karşılaşılan durumlar bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Ar-Ge Merkezi, Tasarım Merkezi, Ar-Ge/Tasarım Merkezi Uygulamaları, Uygulamalarda Gri Alanlar.
GİRİŞ
Günümüz ekonomisinin bilgiye dayalı olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Bilgi ise Ar-Ge ve inovasyon faaliyetlerinin ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple, yeniliğe, Ar-Ge’ye önem veren firmalar, sürdürülebilirlik sağlamak amacıyla bilgiye dayalı faaliyetlere daha fazla özen göstermeye başlamıştır. 5746 sayılı Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun ile bilgiye dayalı ekonominin ülkemizde yaygınlaştırılması amaçlandığı anlaşılmaktadır.
Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yayınlanan Şubat 2020 istatistiklerine göre, 1236 Ar-Ge merkezi, 372 Tasarım merkezi faaliyetlerine devam etmektedir.
Söz konusu merkezler -belge tarihi 2020 olanlar hariç- 2020 yılı Mayıs ayında faaliyet raporlarını gönderecek olup bu faaliyet raporlarına göre denetleneceklerdir. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı şekil ve içerik bakımından ön incelemeyi yapacak olup, Değerlendirme ve Denetim Komisyonu kararına göre faaliyetlere devam edilecek, eksik bilgi ve belge bulunması durumunda tespit edilen eksiklik ve ihlâlin ölçüsüne göre belge iptal edilecek ya da işletmeye en fazla üç ay süre verilerek eksikliklerin giderilmesi talep edilecektir.
Merkezlerin başvuru ve faaliyet raporlarının değerlendirilmesinde minimum gereksinimler personel, fiziki alan ve proje şartlarını yerine getirmek olup patent, Ar-Ge harcamaları, personel eğitim düzeyi gibi diğer konular ile karşılaşılabilmektedir.
İşbu çalışma kapsamında, öncelikle minimum gereksinimlere yer verilecek, ardından bir Ar-Ge/Tasarım merkezinden beklenen uygulamalara değinilecektir.
Mevzuat gereğince Ar-Ge merkezi olunabilmesi için minimum 15 tam zaman eşdeğer (TZE) Ar-Ge personeli istihdam edilmelidir. (5746 sayılı Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun kapsamında Ar-Ge merkezlerinde en az 30 tam zaman eşdeğer Ar-Ge personeli istihdam edecek sektörlerin NACE kodları 2017/10609 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’nda belirtilmiştir.) Ar-Ge personeli, araştırmacı ve teknisyenlerden oluşmaktadır. Araştırmacılar lisans ve/veya lisansüstü, teknisyenler ise teknik lise ve/veya meslek yüksek okulu mezuniyete sahip olmalıdır. Burada dikkat edilecek olan husus, mezun olunan bölümlerin faaliyet alanıyla ilgili olması ve Ar-Ge projelerinde doğrudan görev alınmasıdır.
Tasarım merkezi olunabilmesi için ise minimum 10 TZE tasarım personeli istihdam edilmelidir. Tasarım personeli, tasarımcı ve teknisyenlerden oluşmaktadır. Tasarımcılar lisans ve/veya lisansüstü, teknisyenler ise teknik lise ve/veya meslek yüksek okulu mezuniyete sahip olmalıdır. Mezun olunan bölümler burada da önem arz etmektedir.
5746 sayılı Kanun’un 23. maddesinde TZE hesabına ilişkin hususlar belirtilmiştir.[1]
Ar-Ge/Tasarım personeline ek olarak, toplam tam zaman eşdeğer Ar-Ge veya tasarım personeli sayısının yüzde onunu aşmayacak şekilde destek personeli tanımlanabilmektedir. 5746 sayılı Kanun’da destek personeli “Ar-Ge faaliyetlerine katılan veya bu faaliyetlerle doğrudan ilişkili yönetici, teknik eleman, laborant, sekreter, işçi ve benzeri personel” olarak tanımlanmıştır.
Söz konusu merkezin sürdürülebilirliği konusunda Ar-Ge/Tasarım personelinin lisansüstü eğitime teşvik edilerek lisansüstü derecede mezuniyete sahip personel sayısında artış sağlanmasının olumlu karşılanacağı unutulmamalıdır. Ek olarak, personel yapısı içerisinde Ar-Ge/Tasarım merkezinin fikri & sınai mülkiyet hakları konusunda görev alan personel bulunması da beklenmektedir.
Merkezde yabancı personel istihdam edilmek istenmesi durumunda yasal çalışma izninin bulunması, yurtdışı üniversitelerden mezun olan personel istihdam edilmek istenmesi durumunda ise denklik belgesinin ibraz edilmesi gerekmektedir.
Ar-Ge/Tasarım merkezi olunabilmesi için Ar-Ge/Tasarım projelerinde çalışan personelin mesailerini harcadıklarını alanın, işletmenin diğer birimlerden net bir şekilde ayrıştırılmış bir şekilde konumlandırılması gerekmektedir. Ayrıca, giriş-çıkış kontrol mekanizmaları (turnike, kart, RFID, vb.) bulunması gerekmektedir.
Giriş-çıkış kayıtlarının ne kadar süre ile saklanması gerektiği mevzuat kapsamında belirtilmemiş olsa da 5746 sayılı Kanun’un 21. maddesi uyarınca merkezlerin en geç iki yılda bir denetleneceği belirtilmiştir. Bu durumda denetim sürecinde hazır bulunması gerekebilecektir.
Mevzuat gereğince Ar-Ge/Tasarım merkezi olarak tanımlanan alan, ayrı bir birim şeklinde örgütlenmeli ve tek bir yerleşke veya fiziki alan içinde yer almalıdır.[2]
Aynı işletmede ikinci bir merkez kurulumu planlanması durumunda her iki merkezin bulunacağı binaların adreslerinin aynı olması, ek bina şeklinde tanımlanması, aralarından sokak vs. geçmemesi gerekmektedir. Ayrıca, kurulum için gerekli asgari şartlar her iki merkez için ayrı ayrı sağlanmalıdır.
Ar-Ge/Tasarım merkezi olarak tanımlanan alan dışında geçirilen süreler ve Ar-Ge veya tasarım merkezi yönetiminin onayının alınması ve Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın bilgilendirilmesi şartıyla destek ve teşviklere konu edilebilir. Dışarıda geçirilen süreler için mevzuatta herhangi bir sınır belirtilmemiştir. Fakat, dışarıda geçirilecek süre konusu, yürütülen herhangi bir proje ile doğrudan ilişkili olmalıdır. Dışarıda geçirilen süre bildiriminin sadece Ar-Ge/Tasarım personeli için geçerli olduğu, destek personeli için yapılamayacağı ve belge tarihinin üzerinden minimum bir yıl geçmeyen işletmeler ve merkezde bir yıldan az süredir çalışan personel için yüksek lisans ve doktora eğitimi için dışarıda geçirilen süre başvurusu yapılamayacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Destek ve teşviklerden faydalanılan dışarıda geçirilen süreler için yazılı olarak kanıt mahiyetinde belgelerin bulundurulması önem arz etmektedir. (Merkez dışında geçirilecek süre konuları 2016/9091 karar sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’nda belirtilmiştir. Covid-19 sürecinde evden çalışması mümkün olan personel için bildirim konusu eklenmiştir.)
Ar-Ge/Tasarım merkezi olunabilmesi için 5746 sayılı Kanun’un Uygulama ve Denetim Yönetmeliği’nde yer alan Ar-Ge projesi[3] ve Tasarım projesi[4] tanımlarına uygun projelerin yürütülmesi gerekmektedir.
Kamu destekli proje yürütülmesi şart olmamakla birlikte, bu tür projeler Ar-Ge/Tasarım niteliğini kanıtlar mahiyette olduklarından yürütülmesi olumlu izlenim yaratacaktır.
Merkezde yürütülmesi gereken proje sayısı ile ilgili olarak da bir üst sınır belirlenmemiş olup projenin mahiyetine göre personel sayısı ve sürede yürütülmesi beklenmektedir.
Merkez başvurusu sırasında işletmede son iki yılda tamamlanan ve devam eden projelerin detaylarının belirtilmesi gerekmektedir.
Projelerin nasıl yürütüldüğüne ilişkin işletme içerisinde oturmuş bir düzen olması, Ar-Ge yetkinliklerinin değerlendirmesinde büyük rol oynayacağı için proje yönetim süreci titizlikle hazırlanmalıdır.
Ar-Ge/Tasarım merkezlerinde, yukarıda bahsedilen minimum gereksinimler haricinde sürdürülebilirliğin göstergesi olarak değerlendirilen durumlar aşağıdaki gibidir:
Üniversite-Sanayi iş birliği konusu mevzuat kapsamında zorunlu kılınmasa da yapılması olumlu izlenim bırakacaktır. Söz konusu iş birliğinin proje bazlı olması beklenmektedir.
Fikri & sınai mülkiyet hakları sayısı konusunda herhangi bir alt sınır vs. belirtilmese de Ar-Ge/Tasarım faaliyetlerinin somut çıktısı olarak değerlendirildiklerinden, patent, faydalı model vs. tescil ve/veya başvurusu bulunması gerekmektedir.
Ar-Ge/Tasarım merkezi yöneticisinin mesaisinin tamamını merkezde geçirdiği durumlarda araştırmacı/tasarımcı olarak görev alması mümkün olabiliyorken, bu tanımlamanın reddedildiği örnekler de mevcuttur.
Ar-Ge/Tasarım merkezlerinde yürütülen faaliyetlerin akademik dünya ile iç içe olması yani, yürütülen projeler ile bir makale, bildiri vs. çıktısı elde edilmesi beklenmektedir. Bu yüzden, akademik etkinlikler (ulusal/uluslararası) takip edilerek uygun etkinliklere aktif katılım sağlanması önem arz etmektedir.
Ayrıca, başvuru ya da faaliyet değerlendirme komisyonunda ödev niteliğinde alınan kararlara ilişkin çalışma yapılmasına önem gösterilmelidir.
5746 sayılı Kanun’da, “Bakanlar Kurulunca belirlenen kriterleri haiz Ar-Ge veya tasarım merkezlerinde ayrıca o yıl yapılan Ar-Ge ve yenilik veya tasarım harcamalarının bir önceki yıla göre artışının yüzde ellisine kadarı yukarıdaki esaslar dâhilinde indirim konusu yapılabilir.” ifadesine yer verilmiştir. Burada bahsi geçen performans kriterleri aşağıdadır:
Bu sayı ve oranların artırılmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır.
SONUÇ
Çalışmamızda değinilen noktalara dikkat edilmesi ve önerilerin göz önünde bulundurulması durumunda, Ar-Ge/Tasarım merkezi faaliyetlerinde sürdürülebilirlik sağlanabileceği öngörülmektedir.
[1] MADDE 23 – (1) Ar-Ge veya tasarım merkezinde çalışan tam zaman eşdeğer Ar-Ge veya tasarım personeli sayısı; çalışan personelin, çalışma sürelerine göre üçer aylık dönemler itibarıyla toplam çalışma süresinin, bir kişinin üç aylık tam zamanlı çalışma süresine bölünmesi suretiyle hesaplanır. Haftada kırk beş saatin üzerindeki ve ek çalışma süreleri bu hesaplamada dikkate alınmaz. Üçer aylık dönemler, Ar-Ge veya tasarım merkezini bünyesinde bulunduran işletmenin geçici vergilendirme dönemleridir.
[2] 5746 Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesine İlişkin Uygulama ve Denetim Yönetmeliği Madde 20
[3] Ar-Ge projesi: Amacı, kapsamı, genel ve teknik tanımı, süresi, bütçesi, özel şartları, diğer kurum, kuruluş, gerçek ve tüzel kişilerce sağlanacak aynî ve/veya nakdî destek tutarları, sonuçta doğacak fikrî mülkiyet haklarının paylaşım esasları tespit edilmiş ve Ar-Ge faaliyetlerinin her safhasını belirleyecek mahiyette ve bilimsel esaslar çerçevesinde gerçekleştirilen ve araştırmacı tarafından yürütülen proje
[4] Tasarım projesi: Amacı, kapsamı, genel ve teknik tanımı, süresi, bütçesi, özel şartları, diğer kurum, kuruluş, gerçek ve tüzel kişilerce sağlanacak aynî veya nakdî destek tutarları, sonuçta doğacak fikri mülkiyet haklarının paylaşım esasları tespit edilmiş ve tasarım faaliyetlerinin her safhasını belirleyecek mahiyette ve bilimsel esaslar çerçevesinde tasarımcı tarafından yürütülen proje